​

Bilgi çağında yaşadığımız şu günlerde istediğimiz her bilgiye internet vasıtasıyla ulaşabilmekteyiz. Birçok üniversite kaynaklarını halka açmış ve kütüphaneler çevrimiçi olarak hizmet vermektedir. İnternet denilince akla gelen ilk sayfa Facebook ve Twitter’dan bile önce birçoğumuzun ana sayfası olan Google amcadır.

​İnternet ve arama motorları bilgiye erişim konusunda şüphesiz bir devrim yaratmıştır. Bilgisayarın icadından önce bilgi edinmek için tek seçeneğin kitaplar olduğu eski çağların en büyük kütüphanesi tarihçiler tarafından Büyük İskenderiye Kütüphanesi olarak kabul edilmektedir. Maalesef bu efsanevi kütüphane 2. İslam halifesi Ömer bin Hattap tarafından yakılmış ve kütüphanenin görevlileri de kafir oldukları gerekçesiyle öldürülmüştür. O devirdeki İslam politikası göz önüne alındığında şaşırtıcı bir durum olmasa gerek. Neyse tekrar konumuza dönecek olursak, bugün internetteki bilgi deposunun İskenderiye Kütüphanesi’nden çok daha fazla olduğu bir gerçektir.

​Bir arama motoru olarak teknoloji dünyasına adım atan Google bugün dünyanın en büyük şirketleri arasına girmiş ve neredeyse her alanda kendini göstermektedir. Ev hanımlarının bile doktorluk seviyesine yükselebildiği (!) bu ortam size her türlü bilgiye erişim imkanı sağlamaktadır. Ancak burada bizi bekleyen bir tehlike var. Bilgiye ulaşılabilirlik kolaylaştıkça sorulan soruların kalitesi düşüyor ve insanların soru sorma yetenekleri köreliyor. Kate Bussmann’ın Telegraph gazetesinde yazdığı bir makalede insanların Google’da en çok aşk ile ilgili konuları araştırdığını, ‘kocam gey mi’, ‘popo sallama dansı nedir’ gibi soruların ise en çok aranılanlar arasında olduğunu belirtiyor. Google arama motoru bölümünün başkanlığını yürüten Amit Singhal makineler ne kadar kesin yanıt verirse soruların o kadar basitleştiğini savunuyor.

​Psikologlara göre internet kullanıcılarda bilge, her şeyi bilen havası yaratıyor ancak bu durum kişinin öğrenme isteğini de baltalıyor. Psikolog George Loewenstein bilmediğin bir şeye rastladığında veya her şeyi bilmediğini fark ettin anda içinde bir öğrenme isteği duyarsın diyor. Kitap okumakla Google’da arama yapmak arasındaki fark burada bariz olarak karşımıza çıkıyor. Kitapta araştırdığınız bilgiye ulaşsanız bile kitabın geri kalanını okumadığınız için merak duygunuz hala canlı kalıyor, oysa Google’da bilgiye ulaştıktan sonra genelde sekme kapanır ve görev tamamlanmış kabul edilir.

​Bilgiye ulaşmak önemli de ulaşırken katedilen yolun hiç mi önemi yok? İnsan beyni her zaman kolay olanı seçme eğilimindedir ama çoğu zaman zor elde edilenler daha değerlidir. Beynin ödül mekanizmasının devreye girdiği bu alanda bilgiye ne kadar kolay ulaşırsak dopamin gibi nörotransmiterlerin daha az salgılanmasından dolayı o bilgiye bağlanma ve dikkat etme daha az oluyor. California Üniversitesi’nden Robert Bjork’un “Arzu edilen zorluklar” olarak tabir ettiği bu durumda öğrenmenin zor olduğu koşullarda beynin daha verimli çalışarak bilgileri daha iyi işlediği görülmektedir.

​Dijital sözlük ile basılı sözlük kullanımı arasında da ciddi farklar vardır. Uzmanlar basılı sözlüklerde bir sözcüğün karşılığını ararken o sözcükten farklı olarak birçok sözcük daha öğrendimizi ifade ediyorlar. Bir sorunun yanıtını ararken de eğer arama işlemi basılı kitaplarda olduğu gibi zaman alırsa, o sorunun dışında beynimiz bir fener gibi hareket edip, o konuyla ilgili çeşitli düşünceler üzerinde de duracaktır. Bu da kişilerin bilgi kâşifliği yapmasına imkan verebilen bir durumdur. Ancak Google üzerinden yapılacak bir aramada bilgiye erişim çok hızlı ve kesin olacağından bu tip bir kâşifliğin önü kesilecektir.

​Çocukları ele alalım. Bir çocuk 7 yaşına gelene kadar her gün yüz tane soru sorar. Bu nasıl yapılır? Buna ne denir? O niye böyle dedi? Şu niçin böyle davrandı? Doğada insanoğlu bilgisiz bir şekilde dünyaya gelir ve bu bilgisizlik insanlarda sonsuz bir öğrenme isteği yaratır. Soru sorup cevap aldıkça da yanıtlarla büyüyen bilgi kütüphanemiz bizleri daha kaliteli sorular sormaya yöneltecektir. Burada yine sözlük örneğinde değindiğimiz durum karşımıza çıkıyor. Google’da nokta atışı yapıp istediğimizi öğrendikten sonra sekmeyi genellikle kapatırken, kitap karıştırırken çok sayıda konuya da göz atabiliyoruz ve başka konuları da merak ediyoruz.

​Bir de Google ve diğer Silikon Vadisi şirketlerinin yöneticileri çocuklarını bu konuda nasıl yönlendiriyor, ona bakalım. Google’ın CEO’su olsanız çocuğunuzu son teknoloji bir okula mı gönderirdiniz yoksa teknolojinin neredeyse hiç kullanılmadığı bir okula mı? Dünya teknolojisine yön veren bu şirket yöneticileri Waldorf okulları olarak bilinen, öğrencileri sürekli kalemle yazmaya ve teknolojiyi en asgari seviyede kullanmayı amaçlayan okullara gönderiyorlar.Google’da üst düzey bir yönetici olan Alan Eagle oğlunun liseye gelmeden Google kullanmasını istememiş ve kullandırtmamıştır, çünkü bu insanlar teknolojinin genç beyinleri nasıl tembelleştirebileceğinin farkındalar ancak maalesef ülkemizde 3-4 yaşlarındaki çocukların ellerinde cep telefonları çok yaygınlaşmış durumda ve çocuğun bunu kullanabilmesi anne babalar arasında marifet olarak görülüyor.

​Kaliteli, bilgi kokan ve merak uyandıran sorular sormak toplumumuzda her alanda kazanmamız gereken bir alışkanlıktır. Okulda genellikle öğrencilerden soru sorması değil, sorulara yanıt vermesi istenir. Ancak modern eğitim sistemi öğrencilere sürekli soru yöneltmek yerine onların bilgi dağarcıklarındaki eksikleri bulup o noktaları kapatmayı hedeflemektedir. Bunu gerçekleştirmek için öğretmenöğrenciyi doğru, bilinçli sorular sormaya teşvik etmelidir.

Bu sabah işinize tam zamanında gidebildiniz mi? Muhtemelen siz de çoğu kişi gibi sabah kalktığınızda okulunuza, işinize gitmek için bir program yaptınız ve zamanında oraya vardınız. Sizi kaldırdığı için eşinize, annenize hatta alarm saatine bile teşekkür edersiniz. Peki, hiç beyninize teşekkür ettiniz mi?

İnsan beyninin şaşırtıcı derecede hassas bir biyolojik saati vardır. Biyolojik saatlerimizin nasıl çalıştığını ve vücudumuzu nasıl düzenlediğini araştıran bilim dalına kronobiyoloji deniyor. Hepimizde var olan bu saatler zaman akışını sürekli denetler ve günlük hayatımızda birçok işimizi kolaylaştırmak için bizi yönlendirir. Eğer bu saatler çalışmasaydı, saatlerce duşta kalabilir veya çok uzun süre uyuyabilirdik.

Kronobiyolojinin başlangıcı beynin üst kiyazmatik çekirdek bölgesinin ışıkla olan ilişkisi üzerine yapılan çalışmalarla başlıyor. Sürekli çevreyle etkileşim halinde olduğumuzdan dolayı gün boyunca ışık retinaya çarpıyor ve retina üst kiyazmatik çekirdeğe sürekli ışık ile ilgili bilgiler içeren sinyaller gönderiyor. Bu sinyaller sayesinde üst kiyazmatik çekirdek epifiz ve hipofiz bezine sürekli bilgi veriyor ve böylece vücut sıcaklığı, kan basıncı gibi fizyolojik olayları düzenleyen melatonin ve kortizol gibi hormonlar vücuda salgılanıyor.

Günümüzde tek bir saat modelinden ziyade insan vücudunda çok sayıda biyolojik saatin varlığı keşfedildi ve bu saatler her zaman uyum içinde çalışmayabiliyor. Bu uyumsuzluk bir başka deyişle biyolojik saatler arasındaki rekabet başta vücudun aleyhine gibi gözükse de aslında bu sistem vücut ritminin düzenlenmesinde kilit rol oynuyor.

Hepimizin aşina olduğu 24 saatlik sirkadyen ritmi kendi içinde gündüz, gece ve şafak olmak üzere üç ayrı zamana bölünmüştür. Bunların dışında bir günden uzun süren döngüler de mevcuttur. Örneğin, menstrüasyon döngüsü, hayvanların göç ve uyku dönemleri. Tüm canlılar belirli biyolojik döngülerle hayatını sürdürmektedir.

Her zaman beyinde var oldukları düşünülen saatler aslında vücudumuzun birçok organında da bulunuyorlar. Karaciğerde, böbreklerde ve pankreasta bulunuyorlar ve bu organlara ait işlevleri yerine getirmede onların ihtiyacı olduğu zamanlamayı sağlamakla yükümlüler. Biyolojik saati düzenleyen genler vücudumuzun her yerinde mevcutlar.

Saat genlerinin vücudun tüm organlarında bulunduğu keşfedildikten sonra şaşırtıcı başka bir gerçek ortaya çıktı. İnsan genomunun üçte biri bu genlerin denetimi altında bulunuyor. Biyolojik saati bozmamızın sonuçları metabolizma açısından hiç iyi olmayabilir. Uykumuzdan içtiğimiz suya kadar nerdeyse her biyolojik olayımız belirli bir döngü içinde düzenleniyor. Ufak değişikliklerin sonuçları göze çarpmayabilir ama büyük değişikliklerin sonuçları da büyük oluyor.

İngiltere’de Surrey Üniversitesi bilim insanlarının yaptığı çalışmada katılımcılar 28 saatlik bir uyku – uyanıklık döngüsüne tabi tutuldular. Elde edilen bulgularda katılımcıların eskiden etkin olan birçok geninin artık etkin olmadığı gözlendi. Uyku düzeninin değişmesiyle genlerin transkripsiyon döngülerinde de anormallikler meydana gelmişti.

22 kişinin katıldığı araştırmada katılımcılar üç gün boyunca 4’er saatlik ertelemelerle son günün uykusu sabah saatlerine denk gelecek şekilde uyudular. Örneğin, ilk gün gece 11’de uyudularsa ikinci gün sabah 3’te üçüncü gün 7’de uyudular. Düzenli aralıklarla alınan kan örnekleri ve mikrodizi yöntemiyle yapılan RNA analizleri uyku düzeninin RNA’ların üretilme zamanlarının düzenlenmesinde büyük rolü olduğunu ortaya çıkardı.

Gen ekspresyonlarının bazıları tamamen bozulurken, bazılarının ise etkinleşme zamanı değişiyor. Sirkadyen ritminin değişmesiyle artık bu ritimde olmayan genler ekspres olma zamanlarını değiştirerek RNA üretmeye devam ettiler. Bazı genlerin ise hem eski ritimde hem de yeni ritimde etkin olduğu gözlendi. Hem gece hem gündüz etkin olan genler sirkadyen ritminin değişmesinden etkilenmemiş gözüküyor.

Hangi genlerin ritmik ekspresyonlarını kaybettiği incelendiğinde araştırmacılar ribozomal proteinlerin, RNA polimerazı gibi çok sayıda önemli moleküllerin üretilmesinden sorumlu genlerin 24 saatlik döngülerini kaybettiklerini buldular.  Sirkadyen ritminin etkileri genetiğin ötesinde epigenetik sonuçlar da doğuruyor. Kromatin modifikasyonlarından sorumlu asetilaz ve metilaz genlerinin 24 saatlik döngülerinde de bazı hasarlar meydana geldiği görüldü.

Sirkadyen ritmindeki değişikliklerin nasıl böyle büyük değişikliklere sebep olduğu henüz tam olarak bilinmiyor. Ancak şu bir gerçek ki evrimin uyku gelişimini özel bir zamanlamayla yapması tesadüfî bir şey değil. Evrimin bize verdiği şeye karşı dikkatli olmalıyız aksi takdirde vücudumuzdaki diğer sistemleri bozabiliriz.

Yazan: Ali Çağlayan Taybaş

Kaynaklar

1. http://www.scientificamerican.com/article/your-brain-has-two-clocks/

2. http://www.the-scientist.com/?articles.view/articleNo/38916/title/Daytime-Sleep-Alters-Human-Transcriptome/

3. Circadian Rythms, Methods and Protocols, Ezio Rosato, 2007

4. S.N. Archer et al. “Mistimed sleep disrupts circadian regulation of the human transcriptome,”PNAS, 2014