Nedir felsefe? Tozlu raflardaki kalın kitaplarda yazan anlaşılmaz terimler mi? Varoluşçuluk, diyalektik, metafizik, gerçeküstücülük, fenomen, empresyonizm vb.
Oysa felsefenin anlamı “Evreni Kavrayış”tır. Onu karmaşıklaştıran biz insanların ön yargısıdır. Çünkü neredeyse yüzyıllardır felsefe; çatık kaşlı, asık suratlı, uzun sakallı bir dede gibi gösterildi bize. Biz de ona sorular sormaya korktuk. Beynimizde felsefi bir kıvılcım çaktığı zaman “doğru yoldan sapacağımız” endişesiyle kum döktük ateşe, söndürdük. Söndüremediğimizde ise “divane” ilan edildik. Oysa bilinmelidir ki doğru yolunu bulan kimse de felsefeden bir an için vazgeçmemiş, aksine felsefeyi bir fener gibi kullanıp önünü seçebilmiştir.
Çoğu insan felsefeyi kendi üzerine vazife görmez, sürekli kaçar ondan. Fakat bu gerçekte felsefeden kaçış değil, düşünmekten kaçıştır. Çünkü felsefe istense de istenmese de kişinin hayatındadır. Bir manavın terazisinde dürüst olmasında Hegel’den izler görmez miyiz? Bilgi felsefesi, siyaset felsefesi, din felsefesi, ahlak felsefesi, sanat felsefesi… Görüldüğü gibi hayatın her alanında sistematik bir felsefi geçmiş vardır.
Büyük sorularla yaşıyoruz, hiç bir bilge ya da filozof da hayatın anlamını çözebilmiş değil bugüne kadar. Felsefe hayatın her alanında. Sorduğunuz sorular anlamsız değil, ama salt olumsuz baktığınız sürece yararsız. Oysa sormakla başlar her şey.
Var olduğundan bu yana sorular sordukça insanoğlu, sorduğu sorulara cevaplar buldu; bulduğu cevaplardan yeni sorular, onlardan de yeni cevaplar üretirken kümülatif bilim dağarcığını oluşturdu.
Oluşan bu dağarcık gerçi tüm devirlerde önemli olmuştur fakat özellikle çağımızda çağdaş bilimin bu denli hızlı üretip çok hızlı yeni sorular, yeni cevaplar üretip tükettiği süreçte bu dağarcığa karşı bir üst yorumlama sürecinin var olma istenci kaçınılmazdır. İşte bilim felsefesi bugün bu alanda devreye girmektedir.
Başlangıçta bütün bilimler felsefenin içinde yer alıyordu. Filozof, her bilim konusunda bilgi sahibi olan, bütün bilgileri sentez ederek bir hayat görüşüne ulaşmış olan kişi idi. Bilimsel bilgi geliştikçe, zamanla bilim dalları felsefeden “bağımsızlıklarını” ilan ettiler. Bu ayrılmalar, felsefenin konusunu hızla daralttı. Hatta ayrılmalar sırasında felsefeye karşı düşmanca bir tavır takınıldı. 19. yüzyılda bilim ile felsefe arasında adeta bir uçurum meydana geldi. Felsefenin varlığı bile tehlikeye düştü. Ancak şu da unutulmamalıdır ki, tarihin birçok noktasında bilim tarihi ile felsefe tarihi özdeşleşir. Aralarında bir mesafenin açıldığı19. yüzyıldan sonra da, bilimsel verileri toplayarak varlık dünyası hakkında genel bir açıklama yapma çabasına giren felsefe, günümüz biliminin üst yorumlama süreçlerinde bir çerçeve belirlenebilmesi üzerinde bilimle iç içe olma durumu göstermekte günümüz post-modern biliminde önemli bir konum teşkil etmektedir.
Çağdaş bilimlerdeki kümülatif bilginin çokluğu beraberinde makro alanlardan mikro alanlara uzmanlaşmayı, son dönem bilimsel yaklaşımlarla da mikro alan uzmanlıklarının multi-disipliner yaklaşımlarla entegratif sonuçlar üretmesi süreçlerini izlemekteyiz ki bunun en yoğun örneği sanrım Nörobilim alanıdır.
20. yy ile birlikte felsefenin bilimle olan buzlarını eritmesinde bu yana bilimdeki sinir bilimin alanının hızlı yükselişine felsefe de kayıtsız kalamamış o da bu alan üzerinde söz söylemeye fikirler üretmeye koyulmuştur. Günümüzde geliştirilen yeni teknikler ve beynin işleyişi ile ilgili oluşan bilgi birikimi sayesinde sinirbilimleri, daha önce kendi bilimsel araştırma alanından dışladığı veya ele almaya cesaret edemediği bilinç, karar verme, akıl yürütme, özgür irade gibi üst düzey zihinsel fenomenleri artık ele almaya başlamıştır. Ancak burada sorunlu iki noktanın varlığından söz etmemiz mümkün olabilir, bu alanlarda deneysel araştırma planlarının ciddi içerikli teorik alt yapıdan yoksun olması ile çok sayıda ve hızla biriken deneysel verilerin üst teorik çerçevelerde yorumlanma eksikliğidir. Bundan sonraki amaç, üst düzey zihinsel fenomenler için hem felsefi arka plan oluşturmak, hem de sinirbilimsel verileri gözden geçirmek; sonrasında ise, daha uygun deneysel metodolojiler ve teorik açıklama modelleri geliştirmeye çalışmak olacaktır. İşte bu süreçte nörofelsefe varlığına ihtiyaç duymamız kaçınılmazdır.
Peki ama nörofelsefe nedir, ne değildir, tarihsel süreçte gelişimi nedir bundan sonrasında bize neler vaat etmektedir? Yazının bundan sonraki kısmı bu konularda okuyucusuna bir öngörü sunmayı hedeflemektedir.
Nörofelsefe; başlangıçta felsefenin terimleri de olan, bilinç ve durumları, karar verme (özgür irade/istenç), algılama, dışımızdaki dünyanın yorumlanması ve buna verilen hareketsel yanıtı, yapay zekâ, sinir ağları, düşünce süreçlerini ve zihnin işlevlerini sinir bilimleri zemininde yorumlar.
Son 30 yılda, bilim felsefesinde artan “yerel” bir büyüme olmuştur. Sinir bilimlerinin felsefesi beyin yapısı ve çalışması hakkındaki yeni keşiflerden dolayı doğal ve beklenen bir sonuçtur. Bu alan özellikle sinir bilimlerinde son yıllarda olan ilerlemelerle yakından ilişkilidir. Literatürde uzun zamandır “sinirbilimlerinin felsefesi” başlığı olmasına karşın son zamanlarda bunun yerini “nörofelsefe” almıştır. Nörofelsefenin amacı geleneksel felsefi sorunları ve çözümlerini sinirbilimi bilgileri üzerine inşa etmektir.
İki insan nörofizyolojik ya da beyin yapısı olarak farklı değilse neden algılarının içeriği ya da zihin içeriği (qualia) farklıdır? Renkleri algılama durumunda da aynı şey söz konusudur. Nesnel karşılık olan elektromanyetik dalga boyu, öznel olarak aynı şekilde mi algılanır? Beyinlerimizdeki sinir hücrelerinin yerine geçebilecek, yapay elektronik mikroişlemciler yerleştirecek olursak, acıyı acı olarak algılamamızda fark yaratır mı? Nörofelsefe bütün bu sorulara sinirbilimsel yanıtlar bekler.
Fizikçiler fiziğin felsefesini, biyologlar biyolojinin felsefesini yaptılar. Bilim felsefesinde bir boşluk olarak, nörofelsefe yoktu. Zaten nörofelsefe “sinirbilimi felsefesi” olarak Descartes ve hatta belki de Platon’dan beri yapılmaktaydı. Ancak, Churchland tarafından adlandırılan Nörofelsefenin anlamı, bir dereceye kadar “sinirbilimi felsefesi”nden farklıdır. Nörofelsefe, çoğunlukla, zihin felsefesindeki sorunların sinirbilimi sonuç ve bulgularına uygulanmadır. Farklı olarak sinirbilimi felsefesi, sinirbiliminin kendisinin felsefi sorunlarının ve öne sürmelerinin ilk elden felsefesidir. Sonuçlara uygulama değildir. Nörofelsefe ve sinirbilimi felsefesi bazı konularda üst üste binseler de farklı amaçları vardır. Belki de nörofelsefenin en iyi dolaylı tanımı şöyledir: felsefe yazılarında sıklıkla sinirbilimi yazıları ya da araştırmaları kaynak olarak gösterilmektedir. Başlığı felsefi olan ve kaynaklarında sinirbilimi makalelerine atıf yapılan makalelere “nörofelsefe yazısı” denebilir.
Felsefecilerin sinirbilimlerine ciddi şekilde yönelmesi Patricia Churchland’ın (ve eşi Paul’un) Neurophilosophy (1986) adlı kitabını yayımlamasıyla başlar. Churchland, kitabında son on yıldaki düşünceleri süzgeçten geçirerek bilim felsefesi altında bunları birleştirir. Önemli bir kısmını sinirbilimlerine ve bugünkü beyin çalışması teorilerine ayırarak felsefeyle bir araya getirir. Sinirbilimcilere felsefe, felsefecilere sinirbilimini aktarır. Onun bu birliktelik için terimi “bir arada evrimleşmedir”. Aslında sinirbiliminin ulaştığı son bulgular ile felsefecilerin başlangıçta söyledikleri arasında çok kesin bir ayrım olmadığını öne sürerler. Bu durumda, nörofelsefecileri ise her iki bilim dalından kendi paylarına düşecekleri bir araya getirecek kişiler olarak ele alır.
Sinirbilimi felsefesinden doğan ilk önemli adım, bilişsel işlevleri beyindeki özel sinirsel bölgelere yerleştirme girişimidir. Joseph Gall’ın frenolojisi (1800 civarı) ile başlayan bu yaklaşım artık modern beyin görüntüleme yöntemleri ile daha kesin ve ayrıntılı hal gelmiştir. Bunun yanında tümör ve felçlere bağlı hasar gören kişiler yaşarken de klinik ve görüntüleme ile ilgili işlevlerin beyinde nerede yerleştiği daha kesin olarak tespit edilebilmektedir.
Sinir hücresi öğretisi (nöron doktrini), zihni anlama açısından sinirbilimi tarafından açılan bir penceredir. Buna göre zihni açıklayabilecek başarılı bir teori tam olarak sinirbilimsel olacaktır. Sinir hücresi öğretisinin modern savunucuları Patricia ve Paul Churchland’lardır. Patricia Churchland ve Terrence Sejnowski’nin kitabında (The Computational Brain, 1992) bu kabuller bulunabilir. Yine Paul Churchland’ın The Engine of Reason, The Seat of the Soul (1995) adlı eserlerinde de aynı öğreti savunusu bulunabilir. Psikoloji ve sinirbilimi ilişkisini anlatırken tarihsel benzetmelerden yararlanırlar. Kepler’in gezegen kanunlarını Newton’un hareket kanunlarına, ısının ortalama moleküler kinetik enerjiye ve ışığın elektromanyetik dalgalara indirgenmesine benzetme yaparlar. Buna göre, psikolojinin sinirbilimine indirgenmesi durumundan, psikolojik görüngüleri sinirbilimsel terimlerle anlayabileceğimizi umabiliriz. Ve zihnin başarılı teorisinin saf olarak sinirbilimsel olabileceğini de umabiliriz. Diğer bir ifade ile sinir hücresi öğretisini desteklerler.
Felsefecilerle sinirbilimcileri aynı sayfaya getirmek, yeni bir anlam görüşü, ne olduğu, nereden çıktığı, nasıl geliştiği, ve kullanım normlarıyla tam olarak ne yapacağı gibi yeni bir bakış açısı gerektirir. Böyle bir bakış açısı, sanırım, çok uzakta değil.
Kaynaklar:
The Philosophy of Neuroscience
First published Mon Jun 7, 1999; substantive revision Tue May 25, 2010
The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2010 Edition)
“Theory of Neuroscience” Journal of Neurological Sciences (Turkish), 2006, Volume 23, Number 3, Page(s) 155-158
Philosophy and Neuroscience: A Ruthlessly Reductive Account, Norwell, MA: Kluwer Academic Press. 2003
Churchland, P., 1986, Neurophilosophy, Cambridge, MA: MIT Press.
